Poniszowice - św. Jana Chrzciciela
Dekanat:
Pławniowice |
Powiat:
gliwicki |
Gmina:
Rudziniec |
Adres:
44-172 Poniszowice, Parkowa 5
Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowano w 1223 roku. Początkowo nazywaną ją Pomniszowice od nazwy osobowej "Pomnisz". Nazwa, być może, wywodzi się od nizinnego położenia miejscowości. Wg kroniki parafialnej wieś i kościół istniały już w 1175 r. W okresie nowożytnym wzmiankowana jest tutaj kuźnia żelaza. Na północny zachód od wioski natrafiono na ślady odkrywkowej kopalni rud ołowiu. Parafia pod względem terytorialnym nie uległa zmianie w ciągu dziejów. Początkowo była najprawdopodobniej filią parafii Ujazd.
Dotychczas uważano, że pierwotny kościół pochodził z około 1305 roku. Być może jednak jego życiorys jest znacznie starszy. Przeprowadzone w ostatnim czasie ekspertyzy wskazują, iż prawdopodobnie można wskazać na najstarsze elementy fundamentu pierwszego kościoła, pochodzącego z 1175 roku. Jeśli ta i kolejne ekspertyzy potwierdzą się, kościółek może okazać się najstarszym drewnianym zabytkiem sakralnym w Polsce, i to o prawie dwieście lat od dzierżącego do tej pory palmę pierwszeństwa kościoła w Tarnowie Pałuckim, w woj. Wielkopolskim, datowanego na 1373 rok. Według źródeł pisanych, pierwszy kościół w Poniszowicach mieszkańcy postawili w 1175 roku, za czasów papieża Hadriana IV. Zniszczony przez nawałnicę w 1399 roku, został odbudowany w 1404 r. z zachowaniem pozostałości pierwotnej budowli. Badania georadarowe przeprowadził dr inż. Wiesław Nawrocki z Zakładu Badań Nieniszczących z Krakowa. Według wstępnych wyników niezmienione zostało prezbiterium. Konsekracji odbudowanego kościoła dokonano 11 października 1499 roku. Kościół w obecnej formie pochodzi z czasów jego przebudowy z 1775 roku i odnowy w 1908 roku. Kościół usytuowany jest na wzgórzu, otoczony murem wzniesionym z polnego kamienia w latach 1830-1837 i w 1865 roku.
Kościół jest orientowany, wzniesiony z drzewa modrzewiowego, o konstrukcji zrębowej na podmurówce kamiennej. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, przy nim od północy prostokątna zakrystia z lożą kolatorską na piętrze, ufundowaną przez Aleksandra Zawadzkiego w 1852 roku. Loża otwiera się prostokątnym przeźroczem do wnętrza świątyni, prowadzą zaś do niej schody zewnętrzne. Nawa kwadratowa, wyższa od prezbiterium. Kościół od północy, południa i zachodu otaczają soboty. Soboty wsparto na słupach z zastrzałami i nakryto daszkami pulpitowymi pobitymi gontem, zaszalowane deskami w 1914 roku. Dookoła prezbiterium szeroki, nadwieszony daszek okapowy, wsparty na przyporach, pobity gontem. Od strony północnej do kościoła przylega kaplica św. Józefa (tzw. "kaplica spowiedzi") fundowana ok. 1650 roku przez Franciszka Rogojskiego ze Słupska (k. Toszka). Obecnie poświęcono ją Matce Boskiej Częstochowskiej. Pod kaplicą krypta grobowa, od zachodu nowszy przedsionek. Przy zakrystii nowsza kaplica Ogrójca. Dachy kościoła dwuspadowe, dach prezbiterium dwuspadowy przechodzi na zakrystię. Dach kaplicy św. Józefa namiotowy, gontowy. Nad nawą znajduje się ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, nakryta barokową kopułą. Portale wejściowe późnogotyckie z przełomu XV i XVI wieku, zamknięte łukiem trójlistnym-ściętym z dwoma wałkami na osi. Drzwi do zakrystii drewniane okute blachą z XVII wieku. Drzwi do nawy od zachodu i do loży klepkowe z połowy XIX wieku. Okna w kościele z różnych okresów: starsze wycięte w zrębie, nowsze założone belkami.
Przy kościele znajduje się masywna, wolnostojąca dzwonnica z 1520 roku o konstrukcji słupowej na ceglanej podmurówce i szalowana deskami. Usytuowana jest w południowo-wschodniej części cmentarza. Jej kwadratowy kształt zwęża się ku górze, aż ku silnie nadwieszonej izbicy, stwarzającej unikatową konstrukcję niespotykaną wręcz w innych świątyniach. W połowie wysokości ścian otacza ją szeroki daszek okapowy, pobity gontem. Dach wieży namiotowy, przechodzi w ośmioboczny, piramidalny szczyt, pobity gontem. Na wiązaniu dachowym widoczna jest data 1570. Nad wejściem na belce wyryto datę 1520. Gruntownej renowacji wieży dokonano w 1908 roku.
Wewnątrz kościoła w prezbiterium pozorne sklepienie o łuku zbliżonym do koszowego. W nawie strop płaski z podciągiem wydłużonym, wspartym na dwóch ośmiobocznych słupach. W kaplicy św. Józefa, zakrystii i loży stropy belkowane. Tęcza o wykroju prostokątnym, belka tęczowa fazowana z krucyfiksem o cechach gotyckich, zapewne z XVI wieku. Chór muzyczny pierwotnie zlokalizowany był nad wejściem do kaplicy św. Józefa, od 1844 roku umieszczono go od zachodu i wsparto na czterech słupach drewnianych, w tym na dwóch przyściennych. Strop chóru belkowany.
Akta wizytacyjne z 1679 r. wymieniają trzy ołtarze drewniane, bogato złocone. Ołtarz główny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela pochodzi z około 1655 roku i został poświęcony w czasie wizytacji w 1657 roku. Jego gruntowny remont przeprowadzono w 1854 i 1925 roku. Obecnie w głównym ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w barokowej sukience, przyniesiony z Częstochowy w 1860 r. jako wotum wdzięczności parafian za wysłuchane prośby w czasie zarazy i głodu (w innych opracowaniach podaję się 1840 rok). Obok umieszczone są obrazy Narodzenia św. Jana Chrzciciela z 1700 r. oraz św. Józefa w obramieniach akantowych. W ołtarzu głównym umieszczono rzeźby: świętych Piotra i Pawła, Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty, Grzegorza, Hieronima, aniołów i Michała Archanioła w zwieńczeniu. Pod nim płaskorzeźba Piety. Antepedium ołtarza o dekoracji chrząstkowo-małżowinowej XVII w. W Muzeum Diecezjalnym zdeponowano zabytkowe hermy świętych męczennic Katarzyny i Małgorzaty z około 1500 roku.
Ołtarz boczny po lewej stronie poświęcono Zmartwychwstaniu Pańskiemu. Jego powstanie datuje się na 1653 rok. Ołtarz w dekoracji chrząstkowo-małżowinowej ozdabiają rzeźby świętych: Doroty, Katarzyny, Mikołaja z trzema dziewicami, papieża (być może Urbana) i św. Weroniki z dwoma aniołami w zwieńczeniu. Główny obraz przedstawia scenę Wniebowstąpienia Pańskiego. W predelli obraz Zmartwychwstania Pańskiego z 1657 roku. Ołtarz po prawej stronie jest wczesnobarokowy i pochodzi z 1650 roku. Zdobią go rzeźby świętych: Elżbiety, Jadwigi, Grzegorza, nieokreślonego biskupa i Sebastiana w zwieńczeniu z dwoma aniołami. Malowidło ołtarzowe przedstawia apoteozę św. Barbary. W predelli płaskorzeźba: Chrystus Ecce Homo, MB Bolesna i dwaj aniołowie. Ołtarze w latach 1982-84 zostały gruntownie odnowione przez konserwatorów Kazimierę i Kazimierza Rajdów z Krakowa. Wtedy to przywrócono im pierwotny stan z XVII wieku. Obraz ołtarzowy w kaplicy św. Józefa pochodzi z początku XVIII wieku i przedstawia patrona z Dzieciątkiem i aniołami.
Późnobarokowa ambona pochodzi z 2-giej połowy XVIII wieku. W kościele przechowywane są obrazy: Narodziny św. Jana Chrzciciela z około 1700 roku, Chrystusa na Krzyżu z 2-giej ćwierci XVIII wieku, św. Józefa z Dzieciątkiem z połowy XIX wieku i Michała Archanioła z 1-wszej połowy XIX wieku. Na emporze organowej znajduje się instrument wykonany przez organmistrza Haasa z Baworowa z 1851 roku, przeniesiony do kościoła z Ujazdu. W zakrystii warto spojrzeć na komodę o cechach ludowych zapewne z XVIII wieku.
Oprócz licznych figur cenne są precjoza kościelne, jak barokowe kielichy z połowy XVII i 2 połowy XVIII wieku oraz gładki, późno klasycystyczny kielich fundacji ks. proboszcza Michała Kani z 1855 roku. Klasycystyczny relikwiarz pochodzi z 1829 roku. Zabytkowy dzwon "Słowo Pańskie" (o wadze 200 kg) w sygnaturce z reliefem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Ukrzyżowania z Matką Boską oraz św. Janem i znakiem ludwisarza IL datowany jest na 1588 rok. Według innych zapisów jego datację przesuwa się nawet na 1536 rok. W miejsce zabranych w czasie działań wojennych dwóch innych dzwonów (w 1942 r.), parafianie ufundowali trzy nowe dzwony spiżowe: św. Jana Chrzciciela (o wadze 600 kg), Matki Boskiej Częstochowskiej (o wadze 400 kg) i św. Józefa (o wadze 500 kg). Parafia posiada księgi metrykalne chrztów od 1706 roku, pozostałe zaś od 1766 roku. Zachowały się również niektóre protokoły wizytacyjne z XVIII i XIX wieku, a także kronika parafialna pisana przez ówczesnych proboszczów miejsca.
Wokół kościoła rozciąga się cmentarz. Z licznych nagrobków warto zatrzymać się przed nagrobkiem Jana Antoniego von Fragstein (zm. 1724) – właściciela Poniszowic. Jest to kamienne, późnobarokowe epitafium o dekoracji akantowej. W Gliwickiej hucie odlano żeliwną płytę nagrobną Ignacego Tohaka (zm. 1810). Nagrobki takie wybierano wówczas jako ucieleśnienie panującej wówczas mody, będącej efektem rodzącej się rewolucji przemysłowej. Przy murze kościelnym od zachodu stoi tzw. krzyż głodowy z 1844 roku, kamienny, na czworobocznym postumencie, z płaskorzeźbą MB Bolesnej. Warto także przyjrzeć się zabytkowej plebanii, którą zbudowano w latach 1829-1830. Nieopodal stajnia z 1840 roku.
Miejscowość i parafia zostały opisane w książce ks. Ernesta Kieslinga (Cieślika) zatytułowanej "Utracone dziedzictwo Heinricha Angermanna". Książka jest swoistego rodzaju biografią kapłana z jego tzw. okresu śląskiego. Poniszowice były jego pierwszą wikariuszowską placówką, stąd też w pierwszych rozdziałach opisał on niemal sielankowe życie wspólnoty parafialnej oraz ich proboszcza ks. Franza Bartona (1879-1946, proboszcza parafii od 1914 roku), oddanego swoim parafianom i wielkiego dobrodzieja ludzi biednych i pokrzywdzonych. M.in. jest tam mowa o pożarze części wioski w latach 30-tych ubiegłego wieku oraz o tym, jak to proboszcz udzielił na plebanii schronienia jednej z rodzin. Sam dając przykład, zachęcał wiernych do pospieszenia pogorzelcom z pomocą w odbudowie gospodarstwa.